کلمه مال جمعش اموال در قرآن آیات متعددی در رابطه با آن داریم. بخشی جنبه مثبت است، بخشی جنبه منفی است.
آیاتی که به مال و نوع استفاده از مال به صورت منفی مذمت کرده است؛
۱- «یَحْسَبُ أَنَّ مالَهُ أَخْلَدَه» (همزه/۳) بعضی فکر می‌کنند مالشان ماندگار است مثل فرعون، مثل قارون.
۲- «وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ، الَّذِی جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَه» (همزه/۱و۲) بعضی فکر می‌کنند جمع مال یک امتیاز است. از راه حرام منظور است.
۳- «وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا» (فجر/۲۰) بعضی به اجتماع مال می‌اندیشند، نه به انفاق و دادن مال به دیگران! اینها آیاتی است که نسبت به مال منفی است.
۴- «وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» (بقره/۱۸۸) مال را به باطل بین خودتان مصرف نکنید. یا در مورد شیطان دارد، «وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلاد» (اسراء/۶۴) شیطان یکی از راه‌های نفوذش در انسان مال است و یکی هم اولاد است.
بعضی آیات، جنبه مثبت دارد:
«إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّه» (توبه/۱۱۱) مال شما را خدا می‌خرد. جان شما را خدا می‌خرد.
«فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِینَ دَرَجَهً» (نساء/۹۵) خداوند مجاهدین را به دو شکل، اول مال دارد و بعد جان. آنجایی که خدا می‌خرد، اول می‌گوید: جان، «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ» اما اینجا که ترجیح را مطرح می‌کند، می‌فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدِینَ دَرَجَهً» یا «وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌ مَعْلُومٌ، لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُوم» (معارج/۲۴ و۲۵)
«الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَهُ الْحَیاهِ الدُّنْیا» (کهف/۴۶)
ما وقتی این آیات را کنار هم می‌چینیم، یک سری آیات نگاهش به مال منفی است. یکسری نگاهش به مال نگاه آزمایشی و زینت است، و این نگاه است که وسیله رشد می باشد. «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ»، «فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ»
پس خود مال فی نفسه بار ندارد. مال از میل می‌آید. چون آدم به آن تمایل دارد به آن مال می‌گویند. نوع استفاده‌اش، نوع بهره‌بری، از کجا بدست آمده و کجا هزینه می‌شود. این دو محور در مال مهم است. چگونه بدست آمده و چگونه هزینه می‌شود.
خیر المال چیست و شر المال چیست؟
هرچیزی خیر دارد، شر هم دارد. شما می‌گویید: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ» (زلزله/۷) هرکس کار خیر کند می‌بیند. یک ذره هم کار شر، ما شرالناس داریم و خیرالناس داریم. شر البقاع داریم، خیرالبقاع داریم. بهترین سرزمین و بدترین سرزمین، شر الاعمال داریم، خیرالاعمال داریم. هر چیزی یک شری دارد، یک خیری دارد. یک نقطه اوجی دارد، یک نقطه تنزلی دارد. مثلاً شما می‌گویید: حضرت سلیمان ثروت داشت، قارون هم ثروت داشت. او شر المال، سلیمان خیر المال، یا ابوجهل شر الناس، ابوذر خیر الناس.
خیرالمال، بهترین پول چه پولی است؟
امام رضا(ع) فرمودند: «أفضل المال ما وقی به العرض» (العددالقویه، ص ۲۹۲) بهترین مال مالی است که آبرویت را حفظ کنی. خانه‌ای که در شأن باشد. لباسی که آبروی آدم حفظ شود. به گونه‌ای باشد که انسان محل تهمت قرار نگیرد.
۲- امیرالمؤمنین می‌فرماید: «أفضل المال ما قضیت به الحقوق» (غررالحکم، ص ۳۶۷) بهترین مال، مالی است که به واسطه آن حقوقت را بدهی. خمس واجب است، زکات واجب است.
۳- «خیر مالک ما أعانک علی حاجتک» (بحارالانوار، ج ۷۵، ص۱۱) بهترین مال آن است که کار راه بیاندازد.
بدترین مال چیست؟
«شر الاموال ما لم یخرج منه حق الله سبحانه» (غررالحکم، ص ۳۶۹) بدترین مال، مالی است که حق خدا در آن باشد. «شر المال ما لم ینفق فی سبیل الله» (غررالحکم، ص ۳۶۹) بدترین مال مالی است که انفاق در راه خدا در آن صورت نگیرد.
رساله‌ای امام سجاد دارد به نام رساله حقوق، آنجا می‌فرماید: «اما حق مالک» بدان حق مالی که داری این است. ۱- حلال «فَأَنْ لا تَأْخُذَهُ إِلا مِنْ حِلِّه» از حلال بدست بیاید. ۲- «وَ لا تُنْفِقَهُ إِلا فِی وَجْهِهِ» (منلایحضرهالفقیه، ج ۲، ص ۶۲۳) در راه خودش انفاق کنیم. بعد یکی یکی می‌شمارد تا جایی که عمل کنی با آن مال در راه اطاعت خدا، «وَ لا تَبْخَلْ بِهِ» بخل نورزی.
مال اگر در مسیر خیر قرار بگیرد و از مسیر حلال به دست آید ارزش دارد.
