امیر المۆمنان، علی بن ابی طالب (علیه السلام) آیت کبرای خداوند، اسم اعظم و کارشناس اعلای آدم و عالم و دین خداست؛ همو با هندسه تفصیلی عالَم، آدم و دین آشنا است و منبع معصوم و کامل شناسایی حقایق جهان، انسان و معارف دینی است. از این رو برای آگاهی از اسرار و معارف حج، به بررسی سخنان ایشان در نهج البلاغه پرداخته می‌شود. در ذیل برخی از نکاتی که در زمینه حج قابل تأمل است بیان خواهد شد.

اگر خواهان شناخت فردی باشیم باید به اثر و عمل او نگاه کنیم. یکی از طرق شناختن خدای متعال، قرائت قرآن کریم و تدبیر در آن می باشد. برای معرفت یافتن به اهل بیت علیهم السلام به سخنان و سیره عملی ایشان توجه می نمائیم. در مورد حضرت علی علیه السلام، این یگانه دهر، هرچه بخوانیم و بگوییم کم است و حق ایشان را ادا ننموده ایم. مولا را چگونه معرفی نمائیم، حال آنکه او را نشناخته ایم. یکی از راه های شناخت مولی الموحدین، مطالعه سخنان ایشان می باشد که اکثر فرموده های این امام همام در نهج البلاغه جمع آوری شده است. بر آن شدیم که برای شناساندن ایشان نمی از یِم نهج البلاغه برگرفته و به کام عطشان عاشقان امام بنشانیم.

گاهی انسان به خاطر اینکه از زندگی لذت ببرد کار روزانه خود را به تعویق می اندازد تا جایی که این امر برایش به شکل عادت زشت تنبلی درمی آید عادتی که انسان در آئینه آن جز ناکامی چیزی را نمی بیند به همین خاطر هر روز ارزیابی او از توانایی هایش کمتر و کمتر می شود تا اینکه از خود یک انسانی بی مایه و ناتوان در هر کاری می سازد انسانی که نسبت به همسالان خود وامانده است. به این اشخاص در عرف افراد بی اراده میگویند. کسانیکه برای زندگی خود هیچ هدف و انگیزه ای ندارند و به راستی راه فرار از این بیماری چیست؟!
نخست بهتر است شخص با اراده و فرد بى‏ثبات و فاقد اراده را توصیف کنیم. شخص با اراده کسى است که وقتى در مورد کارى، به خوبى تأمل کرد، تصمیم به انجام آن مى‏گیرد و با فعالیت و ثبات قدم، آن را به اجرا در مى‏آورد. در مقابل فرد سست اراده، با کمترین مشکلى از انجام دادن کار، دلسرد شده و کوشش جهت تحقّق آن را متوقف مى‏کند.

انسان مى‏تواند از راه هاى مختلف به شناخت خدا دست یابد، این شناخت ممکن است از راه عقل باشد و یا از راه دل. گاهى همچون حکیم و فیلسوف از طریق علم حصولى و با استعانت از حسّ و عقل براى مطلوب خود استدلال نموده و آن را مى‏فهمد، و گاه، همانند عارف، از راه علم حضورى به نظاره‏ى معشوق مى‏نشیند و آن را شهود مى‏نماید.
براى پى بردن به وجود آتش، گاه ممکن است از راه دودى که از آن متصاعد مى‏گردد به چنین فهمى دست یابد، و زمانى هم با مشاهده‏ى خود آتش به وجود آن عالم مى‏شود و وقتى هم با سوختن بخشى از بدنش در آتش، وجود آن را مى‏یابد و احساس مى‏کند.