در دین مقدس اسلام به مسأله نام گذاری توجه ویژه ای شده است و اگر بخواهیم آداب مختلف اسم گذاری در اسلام را بر شماریم به نوشته ای مستقل نیازمند می باشد.
وجود مبارک و مقدس و مطهر حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها از فضائلی برخوردارند که در روایات ما بدان اشاره شده است به گونه ای که به جرأت می توان ادعا نمود فضائلی که در حق آن بزرگوار وارد شده در حق سائر معصومین علیهم السلام وارد نشده. البته مدعی آن نیستیم که مقام و منزلت آن حضرت از سائر معصومین خصوصا پدر بزرگوارشان علیهم السلام بالاتر است اما ادعا این است که فضائل مأثور و منقول راجع به آن حضرت بی نظیر است! و فرق بین این دو واضح می باشد.
یکی از این فضائل داشتن اسامی و القاب متعدد می باشد که در روایات به آن اشاره شده است و عجیب‌تر این که وجه تسمیه و علت نامگذاری این اسماء هم در روایات بدان پرداخته شده است، در یک فهرست اجمالی این اسماء و القاب از این قرارند:
فاطمه، زهرا، صدیقه ، شهیده ، راضیه ، مرضیه ، طاهره ، مطهره ، زکیه ، بتول ، محدَّثه ، سیده نساء العالمین من الأولین و الآخرین ، الإنسیه الحوراء ، مبارکه ، قره عین الرسول ، بضعه الرسول ، نوریه ، سماویه ، حانیه …
معروف ترین نام آن حضرت نام مقدس “فاطمه” است که درخور توجه می باشد که در مورد علت این نام گذاری وجوه متعددی قابل ذکر می باشد.
قبل از پرداختن به این وجوه کمی در مورد معنای لغوی این واژه بحث خواهیم کرد.
این لغت در اصل به معنی جداسازی و قطع کردن است و کلمه “فاطمه” که اسم فاعل از ریشه (فطم) می باشد به معنی جداکننده یا قطع کننده است و از این رو به مادری که بچه خود را از شیر می گیرد “فاطمه” گفته می شود ، البته احتمال این که از این اسم فاعل اسم مفعول قصد شده باشد وجود دارد یعنی فاطمه به معنی “مفطوم” باشد یعنی جداشده یا از شیر گرفته شده و در ادامه خواهیم دید علت های نامگذاری که در احادیث آمده بعضی با اسم فاعل بودن تناسب دارند و بعضی با اسم مفعول، پس هر دو احتمال قابل اعتنا می باشند.
شایان ذکر است که این نام از نام های بی سابقه نیست یعنی قبل از فاطمه زهرا سلام الله علیها کسان دیگری از این نام برخوردار بوده اند مثل “فاطمه بنت اسد” مادر امیر المۆمنین سلام الله علیه. برخلاف نام های دیگر پنج تن یعنی محمد و علی و حسن و حسین علیهم السلام اولین بار بر روی همین بزرگواران گذاشته شد و قبل از آن سابقه نداشت که کسی نامش یکی از این اسماء باشد و اگر چه که جدید بودن اسم یک حُسن است چرا که خداوند در مورد حضرت یحیی می فرماید: «لم نجعل له من قبل سمیا»(۱) ما برای او از قبل هم نامی قرار نداده بودیم، لکن در بعضی از اسماء ویژگی ممکن است وجود داشته باشد که در اسم جدید نباشد لکن بسیاری دیگر از اسماء و القاب آن حضرت بدیع بوده و برای اولین بار آن حضرت به آن موسوم شده مثل: زهراء بتول راضیه مرضیه ….
در روایات ما برای علت نامگذاری این بانوی مکرم اسلام وجوه مختلفی ذکر شده است که همانطور که قبلا گفتیم برخی با اسم فاعل بودن متناسب است و برخی با اسم مفعول که در ذیل خواهد آمد:
الف. اسم فاعل:
در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:
« و إنما سمیت فاطمه لأن الخلق فطموا عن معرفتها ».(۲)
یعنی علت نامگذاری این است که خلائق از شناخت او جدا شده اند و چون فاطمه بر طبق قاعده اسم فاعل و به معنی جدا کننده است یعنی خود او نگذاشته است که خلائق به مقام او معرفت پیدا نمایند و همانند مادری که کودک خود را از شیر منع می نماید چرا که به حال او ضرر دارد، او نیز امت خود را از شناخت خود دور می نماید شاید از این جهت که تاب و توان آن را ندارند و یا از عهده شکر و حق آن نمی توانند بیرون بیایند و این نیز لطف و مادری در حق آنان است !!
البته با این حال احتمال دارد که به معنی جدا شده و اسم مفعول نیز باشد به این معنی که خداوند خلق را از او و او را از خلق جدا نموده و او را تافته ای جدا بافته از دیگران قرار داده است به گونه ای که توان شناخت او را نداشته باشند.
و در روایتی دیگر می خوانیم:
وقتی آدم عزم توبه نمود جبرئیل به او این جملات را تلقین نمود:
« یا حمید بحق محمد و یا عالی بحق علی و یا فاطر بحق فاطمه ….»(۳)
فلذا روایت شده است که اسم فاطمه از اسم” فاطر” خداوند مشتق شده است (۴) البته این اشتقاق ، اشتقاق صغیر معروف علم صرف نیست بلکه نوعی دیگر از اشتقاق است و بیشتر به اشتقاق از معنی مرتبط است اگر چه که فاطر و فاطمه در لفظ نیز به هم شباهت دارند ولی در معنی یکی می باشند و همانطور که “فطر” به معنی شکستن و جدا کردن و قطع است “فطم” نیز این گونه است.
البته اشتقاق اسم اولیاء خداوند از اسماء الهی مثل “محمد” از “حمید” و “علی” از “عالی” ممکن است به معنی عمیق تری نیز اشاره داشته باشد و آن این است که این اولیاء خود از اسماء حسنای خداوند می باشند و انواری هستند که هر یک از دیگری منشق شده و پدید آمده اند!
در هر صورت همانطور که فاطر اسم فاعل است و به معنی جدا کننده پس فاطمه نیز اسم فاعل است و به معنی جدا کننده و شاید از این رو فاطمه نامیده شده که مانند همسر گرامیش قسیم بهشت و دوزخ است و فرزندان و شیعیان و محبان خود را از آتش جدا می کند چنانچه در روایات زیادی مورد اشاره واقع شده است .
ب. اسم مفعول:
غالب روایت موجود در زمینه تسمیه با این معنی تناسب دارند یعنی جدا شده مثل :
« فُطِمت و شیعتها من النار » و « لأن الله عز وجل فطمها و من أحبها من النار » و « فطمت من الطمث » و « فطمت بالعلم » و « فطمت من الشر » و غیره (۵) یعنی او را فاطمه نامیده اند چون خداوند او و شیعیانش یا محبینش را از آتش جدا ساخته است و یا این که از عادات زنانه جدا شده است و یا این که با علم جدا شده یعنی از چنان علم ویژه ای برخوردار است که با کسی قابل مقایسه نیست !! و یا جدا شده از بدی ها .
پی نوشت ها:
۱- سوره مریم / ۷ .
۲- بحار الأنوار ج۴۳ ص ۲۹۸.
۳- همان ج۴۴ص۲۴۵.
۴- بیت الأحزان ص۲۴ .
۵- بحار ج۴۳ص۱۵ به بعد .
حجه الاسلام حمید حاج علی
مدّرس حوزه علمیه
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
