توکل به خداوند متعال و اعتماد به لطف و مرحمت او در تمام حوادث زندگی می تواند به عنوان سپری در مقابل مشکلا ت تلقی شود. از این رو ، روانشناسان آن را یک روش مقابله ای می دانند. علمای اسلا می به اهمیت توکل در درس خواندن تاکید نموده اند و دانشجویان را به توکل ترغیب نموده اند. چون درس خواندن را یک چالش مداوم مشکلا ت می بینند.اعتماد به پیامبر (ص) و مؤمنان نیز می‌تواند در راستای اعتماد به خدا باشد و نیز اعتماد عرفی و عادی به انسان‌هایی که در جامعه وجود دارند، منافاتی با اعتماد به خدا ندارد، بلکه آن اعتمادی به دیگران مذموم است که انسان از نقش خدا در زندگی‌اش غافل شده و دیگران را همپای خدا تصور کند.

گفتم: با این همه گناه، برای کدوم گناهم توبه کنم؟

گفتی: ان الله یغفر الذنوب جمیعا

.:: خدا همه‌ی گناه‌ها رو می‌بخشه (زمر/۵۳) ::.

گفتم: یعنی بازم بیام؟ بازم منو می‌بخشی؟

گفتی: و من یغفر الذنوب الا الله

.:: به جز خدا کیه که گناهان رو ببخشه؟ (آل عمران/۱۳۵) ::.

اول و آخر از اسمای ذات خدا بوده و با دیگر اسمای خداوند عینیت و اتحاد دارد و به عنوان یکی از اسمای خدا تنها یکبار در قرآن بکار رفته اند: «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ »اوست اول و آخر و ظاهر و باطن و او به هر چیزى داناست.[۳]  اول و آخر از صفات متقابل اند و ذات حق به دلیل نامحدود بودن قابل اتصاف به آنهاست. بنابراین بین اول و آخر بودن خداوند منافاتی نیست. خداوند از همان جهت که اول است آخر نیز هست، و از همان حیث که آخر است اول نیز هست، زیرا خداوند واحد حقیقی است و جهات گوناگون در او نیست.اهل عرفان در تقسیمی اسمای الهی را به ۴ اسم «اول» و «آخر» و «ظاهر» و «باطن» تقسیم کرده، آنها را امهات اسما دانسته و اسم جامع آنها را «الله» و «رحمن» به حساب آورده اند. آنان معتقدند هر اسمی که مظهر آن ازلی و ابدی است، ازلیت آن از اسم اول و ابدیت آن از اسم آخر است و نیز اسمای متعلق به ابداء و ایجاد در اسم اول داخل اند، چنانکه اسمای مربوط به اعاده و جزاء در اسم آخر داخل اند.

اوّل در اصل به شکل «أءول» بر وزن افعل  و از ریشه «أول» است. در لغت به معنای مقدم بر چیزی است.[۱]در واقع می توان آنرا ابتدای چیزی دانست که گاه دوم دارد و گاه ندارد. آخر نیز بر وزن فاعل و از ریشه «اخر» به معنای تأخر در مقابل تقدم است. [۲]

اعتماد به پیامبر (ص) و مؤمنان نیز می‌تواند در راستای اعتماد به خدا باشد و نیز اعتماد عرفی و عادی به انسان‌هایی که در جامعه وجود دارند، منافاتی با اعتماد به خدا ندارد، بلکه آن اعتمادی به دیگران مذموم است که انسان از نقش خدا در زندگی‌اش غافل شده و دیگران را همپای خدا تصور کند.

پرسش
آیا در آموزه‌های دینی آمده است که به هیچ کس غیر از خدا اعتماد نکنید؟ اگر چنین است، لطفاً کمى در باره آن شرح دهید.

آیاتی از قرآن بیانگر آن است که نباید به غیر خدا اعتماد کرده و تنها باید به او توکل کرد. لطفاً کمی در باره این موضوع توضیح دهید؟

پاسخ اجمالی
در تعالیم و آموزه‌های دین اسلام فراوان توصیه شده است که به غیر خدا تکیه نکنید؛ چرا که همه خیرات و خوبی‌ها به دست او است: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْر إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ»؛ [۱]بگو: بارالها! مالک حکومت‌ها تویى به هر کس بخواهى، حکومت می‌بخشى و از هر کس بخواهى، حکومت را می‌گیرى هر کس را بخواهى، عزت می‌دهى و هر کس را بخواهى خوار می‌کنى. تمام خوبی‌ها به دست تو است، تو بر هر چیزى قادرى.

در کشاکش زندگی گاه مواقعی پیش می آید که ممکن است احساس کنیم، خدا به ما کاری ندارد یا گویا ما را فراموش کرده است. این پندار گرچه ظاهری کفرآمیز دارد اما ممکن است در ذهن بسیاری از ما به وجود آمده باشد و مناسب است که درباره آن اندیشه کنیم.

کلیدی که در دستان خود ماست
در حقیقت توجه خدا به ما ریشه ای در درون خودمان دارد یعنی اگر کاری نکنیم که توجه خدا را به خود جلب کنیم، او به سراغ ما نمی آید، با همه مهربانی و کرامتش. در کتاب خودش فرموده: “بگو پروردگارم به شما توجهی نمی کند اگر دعایتان نباشد”(۱)

کلید توجه خدا در حقیقت در دستان خود ماست. گویا خدا متوجه ماست ولی تا ما خود را متوجه خدا نکنیم او توجه خود را به ما نشان نمی دهد. در قرآن کریم فرمود که “فَاذْکُرُونی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی وَ لا تَکْفُرُونِ”(۲)

بنابراین اگر دوست داریم خدا ما را یاد کند باید خدا را یاد کنیم. به عبارت دیگر مانعی از جنس “خود ما” است که یاد خدا را در ما تأخیر می اندازد و برطرف کردن این مانع هم به همت و شوق و اراده خود ما مربوط است.