عفاف عنصر گرانبهایی است که خداوند آن را در کنار ویژگی “حیا” به صورت فطری درون تمام انسان‌ها قرار داده است. این خصلتِ تعالی‌بخش باعث دوری انسان از شهوات نفسانی و اخلاقیات ناپسند می‌شود. به قول راغب اصفهانی در کتاب “المفردات” عفت، حالت نفسانی است که مانع تسلط شهوت بر انسان می‌شود و انسان عفیف کسی است که با تمرین و تلاش مستمر و پیروزی بر شهوت، به این حالت دست یافته باشد. همچنین گفته‌اند پایه عفاف، خویشتن‌داری است که مانع افراط در مسائل اخلاقی و رفتاری می‌شود؛ عفت در شهوات، عفت در نگاه، عفت در خوردن، عفت کلام و عفت در هنگام فقر از مواردی است که در قرآن و روایات بر آنها تأکید شده است.
خداوند در آیاتی از قرآن به صورت مستقیم و غیر مستقیم به این عنصر گرانبها اشاره فرموده است؛ به عنوان نمونه در بخشی از آیه ۳۲ سوره نور می‌فرماید:
«وَ لْیَستَعْفِفِ الَّذِینَ لا یجِدُونَ نِکاحاً حَتى یُغْنِیهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ…؛ و آنها که امکان ازدواج ندارند باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان را به فضلش بى نیاز سازد».
و یا در آیه۲۷۳ سوره بقره می‌فرماید:
«لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ؛ صدقات مخصوص فقیرانی است که در راه خدا بازمانده و ناتوان شده‌اند و توانایی آنکه در زمین بگردند (و کاری پیش گیرند) ندارند و از فرط عفاف چنانند که هر کس از حال آنها آگاه نباشد پندارد غنی و بی‌نیازند، به (فقر) آنها از سیمایشان پی می‌بری، هرگز چیزی از کسی درخواست نکنند. و هر مالی انفاق کنید خدا به آن آگاه است.»
همچنین در آیات ۳۰ و ۳۱ سوره نور به عفت چشم و پرهیز از نگاه حرام اشاره می‌کند و می‌فرماید: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ(۳۰) … وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ…(۳۱)؛ به مردان و زنان مؤمن بگو تا چشمها را (از نگاه ناروا) بپوشند».
در روایات معصومین(ع) نیز تأکید فراوانی بر موضوع عفاف شده است و آن را عنصری برای حفظ و صیانت انسان از آلودگی‌های نفسانی و یا صیانت در مقابل دیدگان حرام معرفی کرده‌اند. امام علی(ع) در این باره فرمودند: «ثَمَرَهُ العِفَّهِ الصِّیانَهُ ؛. میوه عفّت، ایمنی و محفوظ ماندن است. (غرر الحکم و درر الکلم، حدیث۴۵۹۳) همچنین حضرت در روایتی دیگر ارزش عفاف را همسنگ با موضوع شهادت برشمرد و فرمود: «پاداش مجاهدی که در راه خدا به شهادت رسیده برتر از پاکدامنی نیست که توان گناه دارد اما گناه نکند که پاکدامن در آستانه فرشته شدن است؛ مَا الْمُجَاهِدُ الشَّهِیدُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَعْظَمَ أَجْراً مِمَّنْ قَدَرَ فَعَفَّ لَکَادَ الْعَفِیفُ أَنْ یَکُونَ مَلَکاً مِنَ الْمَلَائِکَهِ» (نهج البلاغه، حکمت ۴۶۶)
بر این اساس می‌توان گفت انسان عفیف کسی است که قوای شهوانی و نفسانی خویش را در کنترل عقل در آورد و از این قوا استفاده صحیح و مشروع داشته باشد و یا انسان عفیف کسی است که بتواند در قبال ناملایمات زندگی، خویشتن‌داری کند و عزت نفس خویش را حفظ کند و زائل شدن عفت و عدم بها دادن به این عنصر گرانبها مساوی با زائل شدن دستاوردهای معنوی فرد و جامعه است.
