عدالت، اعتدال تمام قواست و عادل کسی است که تمام صفات فضیله را در خود ایجاد کرده است. ازاین رو، افضل فضایل شمرده شده است. عدالت را به خط مستقیمی تشبیه کرده اند که از نقطه عبودیت تا مقام قرب ربوبی کشیده شده است. عدالت، همان صراط مستقیمی است که همیشه در نماز از خداوند متعال می خواهیم و گوییم:”اِهْدِنا الصّراطَ المُسْتَقیم”. پیامبر اکرم(ص)، در توصیف صراط چنین می فرماید: راه عدالت از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر است.
این همان راه عدالت است که با اندک تمایلی به طرفین، در ورطه رذایل گرفتار شده و از صراط منحرف می شویم. کسی که در این دنیا عادل باشد، در واقع در صراط مستقیم گام می نهد و روز رستاخیز به راحتی از صراط می گذرد. روزی رسول اکرم(ص) برای تبیین بیشتر صراط مستقیم برای اصحاب با دست مبارک خود خطی بر زمین کشیدند و فرمودند: “این راه مستقیم راه خداست”. سپس در طرف راست و چپ آن خط های متعددی کشیدند و فرمودند: “این خط ها نیز خط شیطان است و شیطان شما را به این راه ها می خواند”. مسیر اعتدال و راه سعادت که همان عدالت است، یکی بیشتر نیست و در اطراف اعتدال، افراط و تفریط است که هر کدام شامل راه های متفاوت است، لذا شیطان درصدد است که انسان را از مسیر عدالت و عقل خارج سازد و در افراط و تفریط قوا سرگردان سازد. در حکمتی از مولای متقیان امیر المومنین علی(ع) آمده است: “لا تَری الجاهِلَ اِلاّمُفرِطاً اَو مُفَرِّطاً” در این حکمت، حضرت کسی را که به اعتدال عقل نرسیده و جاهل است، همیشه در افراط و تفریط می دانند. چنین شخصی به اعتدال نمی رسد و شیطان بر او غالب خواهد بود. انسانی که به زیور عدالت آراسته شود و حسن خلق به دست آورد، تمام فضایل را در خود جمع کرده است، لذا دچار رذایل نمی شود. عادل در مسیرائمه معصومین علیهم السلام قدم می نهد. به همین جهت، ضروری است که هر کسی به فکر اخلاق خود باشد. انسان ها در خلقیات یکسان نیستند: برخی قادر به کنترل خشم خود نیستند. برخی دیگر، در خاموش کردن غضب و آتش درون موفقند، ولی در قوه شهوت و کنترل آن ضعیف عمل می کنند.
بعضی افراد نیز درقوه عاقله عملکرد خوبی ندارند، لذا انسان باید نقاط ضعف خود را بشناسد و با تلاش و مجاهده آنها را به قوت تبدیل کند و خودسازی را شروع و آن را به اکمال برساند. از دیگر مواردی که ضرورت خودسازی و رسیدن به مرتبه عدالت را دو چندان می کند، تقدم اصلاح نفس بر اصلاح دیگران است. انسانی که نتواند قوا و نیروهای درونی خود را سامان بخشد و آنها را در مسیر درست هدایت کند و در مملکت بدن، عدالت را ایجاد نکند، قابلیت اصلاح دیگران و اجرای حکم عدالت در جامعه را نخواهد داشت. زیرا شخصی که از عهده نفس خود برنیاید و در اصلاح خود عاجز باشد چگونه می تواند دیگران را اصلاح کند و آنها را از هلاکت نفس رهایی سازد؟ آنچه کسب این فضیلت را بیشتر ضروری می نماید، تبعات بی عدالتی بعد از مرگ است. کسی که ملکه عدالت را به دست نیاورد، در واقع رذایلی را همراه خود خواهد داشت که بعد از مرگ وبال او خواهند بود.
انسان تا در نشئه طبیعت هست، به خاطر تزاحمات مادی مشکل چندانی از احوال درونی خود احساس نمی کند، اما هنگامی که از این دنیا رحلت کند و به نشئه ملکوت و عالم برزخ و قبر برود، اگر رذایل همراه او باشند، انواع بلیات و ظلمت ها را که در احادیث مختلف بیان شده است خواهد دید، که برای از بین رفتن آنها در آن عالم مدت مدیدی بیش از آنچه در این دنیا زمان می برده، لازم است و لذا تا هنگامی که آنها همراه انسان باشد، وی در اذیت و عذاب های فراوان خواهد بود. انسان تا زمانی که در دنیاست، قدرت و اختیار دارد و به راحتی می تواند رذایل را از خود دور کند. این کار در زمان کودکی و نوجوانی که صفات و اخلاق رذیله ریشه ندوانده است، آسانتر و بهتر صورت می گیرد، اما هر چه سن شخص بیشتر شود، قوایش به تحلیل می رود و در رذایل خود راسخ تر می شود و از بین بردن آنها سخت تر خواهد بود. انسان عادل رذایل را از خود جدا کرده و چنین شخصی صفات حمیده را درون خود ملکه کرده است و با فضایل وارد برزخ می شود و مشکلی از این باب ندارد.
مهدی رضایی
