مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یک نظام دفاعى موثّر است. جامعهاى که افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در کارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولى جامعهى پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتکاب گناه، یقیناً شکست خواهد خورد.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَهً وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (آل عمران ـ ۱۳۰)
اى کسانى که ایمان آوردهاید ربا را [با سود] چندین برابر مخورید و از خدا پروا کنید باشد که رستگار شوید.
این آیه همراه با هشت آیه ى بعد، در میان آیات جنگ احد قرار گرفته است. شاید این امر به این جهت باشد که مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یک نظام دفاعى موثّر است.
جامعهاى که افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در کارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولى جامعهى پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتکاب گناه، یقیناً شکست خواهد خورد.
پیام های آیه:
۱ـ ایمان، زیر بناى عمل به دستورات است. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا»
۲ـ قبل از تحریم ربا، نمونه هاى زشت و برجسته آن تحریم شد. «أَضْعافاً مُضاعَفَهً»
۳ـ رعایت تقوى در مسائل اقتصادى به شدّت لازم است. «لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا»، «اتَّقُوا اللَّهَ»
۴ـ رستگارى با ربا خوارى بدست نمى آید، بلکه با تقوا حاصل مى شود. «لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا»، «وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ (آل عمران ـ ۱۳۱)
و از آتشى که براى کافران آماده شده است بترسید.
پیام های آیه:
۱ـ ربا خوارى یک نوع کفر است. «لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا»، «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»
۲ـ مسلمان رباخوار، همان عذابى را مى بیند که براى کافر فراهم شده است. «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»
۳ـ دوزخ، براى کافران فراهم شده و اگر مسلمانانى گرفتار آن شوند، به خاطر تشابه عملى آنان با کفّار است. «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»
وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (آل عمران ـ ۱۳۲)
خدا و رسول را فرمان برید باشد که مشمول رحمت قرار گیرید.
منظور از رباى فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعاً مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله،”سود به اضافه سرمایه”، سرمایه جدیدى را تشکیل دهد، و به این ترتیب در مدت کمى از راه تراکم سود مجموع بدهى بدهکار بچندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به کلى از زندگى ساقط گردد
پیام های آیه:
۱ـ دستورات و فرامینِ حکومتى پیامبر صلى اللَّه علیه و آله، همچون فرمان خدا واجب الاطاعه است. «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ»
۲ـ رباخوارى، عصیان و طغیان در برابر خدا و رسول است. «لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا»، «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ»
۳ـ کسى که به خاطر اطاعت از فرمان خدا و رسول، دست از ربا خوارى بر دارد و به مردم رحم کند، مورد رحمت قرار خواهد گرفت. «أَطِیعُوا»، «تُرْحَمُونَ»
۴ـ پیروى از خدا و رسول، رمز نجات از دوزخ است. «اتَّقُوا النَّارَ»، «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ»
۵ـ نتیجهى پیروى از خدا و رسول، به خود انسان برمىگزیند گردد، نه به خدا و رسول. «لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»
۶ـ اطاعت از خدا، بى پاداش نیست، بلکه وسیله و بستر دریافت رحمت اوست. «أَطِیعُوا»، «لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»
نکاتی از تفسیر اجمالی:
آیات گذشته درباره غزوه “احد” و حوادث مربوط به آن، و درس هاى گوناگونى است که مسلمانان از آن حادثه فرا گرفتند، ولى این سه آیه و شش آیه بعد از آن محتوى یک سلسله برنامه هاى اقتصادى، اجتماعى و تربیتى است، و پس از پایان این نه آیه، مجدّداً حوادث مربوط به جنگ احد عنوان مى گردد.
تحریم ربا خوارى در چند مرحله
مى دانیم روش قرآن در مبارزه با انحرافات ریشه دار اجتماعى این است که تدریجاً زمینه سازى مى کند، و افکار عموم را تدریجاً به مفاسد آنها آشنا مى سازد و آن گاه که آمادگى براى پذیرفتن تحریم نهایى حاصل شد قانون را به صورت صریح اعلام مى کند (مخصوصاً در مواردى که آلودگى به گناه زیاد و وسیع باشد.)
و نیز مى دانیم: عرب، در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به ربا خوارى داشت و مخصوصاً محیط مکه محیط ربا خواران بود، و سرچشمه بسیارى از بدبختی هاى اجتماعى آنها نیز همین کار زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه کن ساختن ربا خوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است:
۱- در آیه ۳۹ سوره روم نخست درباره “ربا” به یک پند اخلاقى قناعت شده آنجا که مى فرماید: وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَکَاهٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ
و به این طریق اعلام مى کند که تنها از دیدگاه افراد کوته بین است که ثروت ربا خواران از راه سود گرفتن افزایش مى یابد، اما در پیشگاه خدا چیزى بر آنها افزوده نمى شود بلکه زکات و انفاق در راه خدا است که ثروت ها را افزایش مى دهد.
۲- در سوره نساء آیه ۱۶۱ ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت ربا خوارى آنها اشاره کرده و مى فرماید: وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ:
“یکى دیگر از عادات بد آنها این بود که ربا مى خوردند با اینکه از آن نهى شده بودند”.
۳- در آیه مورد بحث چنان که ضمن تفسیر آن خواهیم گفت، حکم تحریم ربا صریحاً ذکر شده، اما تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.
۴- بالأخره در سوره بقره آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹ هرگونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَهً …
گفتیم در این آیه اشاره به تحریم رباى فاحش شده و با تعبیر”اضعافا مضاعفه” بیان گردیده است.
منظور از رباى فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعاً مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله،”سود به اضافه سرمایه”، سرمایه جدیدى را تشکیل دهد، و به این ترتیب در مدت کمى از راه تراکم سود مجموع بدهى بدهکار به چندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به کلى از زندگى ساقط گردد.
عرب، در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به ربا خوارى داشت و مخصوصاً محیط مکه محیط ربا خواران بود، و سرچشمه بسیارى از بدبختی هاى اجتماعى آنها نیز همین کار زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه کن ساختن ربا خوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است
به طورى که از روایات و تواریخ استفاده مى شود در زمان جاهلیت معمول بود که اگر بدهکار در رأس مدت نمى توانست بدهى خود را بپردازد از طلبکار تقاضا مى کرد که مجموع سود و اصل بدهى را به شکل سرمایه جدیدى به او قرض بدهد و سود آن را بگیرد!، در عصر ما نیز در میان رباخواران این رباخوارى بسیار ظالمانه فراوان است.
وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ در پایان آیه مى فرماید: “اگر مى خواهید رستگار شوید باید تقوا را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید”.
وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ این آیه مجددا حکم تقوا را تاکید کرده و از آتشى که در انتظار کافران است بر حذر مىدارد.
از تعبیر “کافران” استفاده مى شود که اصولاً رباخوارى با روح ایمان سازگار نیست و ربا خواران از آتشى که در انتظار کافران است سهمى دارند! و نیز استفاده مى شود که آتش دوزخ اصولاً براى کافران آماده شده و گناهکاران و عاصیان به همان مقدار که شباهت و هماهنگى با کافران دارند سهمى از آن خواهند داشت.
وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ تهدید آیه سابق با تشویقى که در این آیه براى مطیعان و فرمانبرداران ذکر شده تکمیل مى گردد و مى فرماید:” فرمان خدا و پیامبر را اطاعت کنید و ربا خوارى را ترک گوئید تا مشمول رحمت الهى شوید”.
بحث لغوی:
ربوا: ربو در اصل به معنى زیادت، افزونى و بالا آمدن است.
اضعافا: ضعف (به کسر اول) به معنى دو برابر یا بیشتر است جمع آن اضعاف مىباشد.
اعدت: این کلمه از عتاد به معنى آماده شدن است.
تفلحون: افلاح به معنى رستگارى است «فلح یفلح» باین معنى نیامده است.
آمنه اسفندیاری
کارشناس ارشد علوم قرآن
بخش قرآن تبیان
منابع:
تفسیر احسن الحدیث، ج ۲
تفسیر نور، ج ۲
تفسیر نمونه، ج ۳
