قرض در لغت به معنای قطع کردن با دندان می باشد، بنابراین قرض نوعی از قطع کردن و جدا کردن است.انسان جماعت روحیه ی عجیبی دارد اگر دنیا را هم داشته باشد سیر نمی شود و هر چه بیشتر داشته باشد بیشتر حریص می شود ،اگر هم زمانی بخواهد بیش از توانش سرمایه گذاری کند مجبور به قرض گرفت از جاهای مختلف و افراد است.اما نگاه علمای دین به موضوع قرض دادن و گرفتن به چه صورت است؟
زمانی گفته می شود فردی به فرد دیگر قرض داده است یعنی مالی را که او می طلبد از خود جدا نموده و به او عطا کند. (طبرسی، ابی علی الفضل بن الحسین، مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۰۶)
در اصطلاح فقهی، قرض آن است که کسی مال خود را به دیگری تملیک کند، البته بدین صورت که قرض گیرنده نسبت به ادای خود آن مال یا مثل آن و یا قیمت آن ضامن شود و تعهد نماید. (امام خمینی، تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۶۵۲)
قرض الحسنه ترکیبی از قرض و صفت حسن است که در مقابل قرض ربوی قرار دارد و مالی است که بدون دریافت هیچ اضافه و سودی به طرف دیگر واگذار می شود که دیگری از آن استفاده کند و در وقت مشخص آن را برگرداند.
آیاتی که در آنها عنوان «قرض حسن» مشاهده می شوند، عبارتند از:بقره / ۲۴۵، مائده/ ۱۲، حدید/ ۱۱ و ۱۸، تغابن/ ۱۷، مزمل/ ۲۰، اما اینکه بتوان از طریق این آیات مطلوبیت قرض الحسنه را ثابت نمود مورد بحث است.
با توجه به روایتی که معصوم علیه السلام از وام دادن به مومن تعبیر به «قرض حسن» می کند، ممکن است نتیجه گرفت که آیات مزبور ناظر بر «قرض الحسنه» نیز می باشند.
اما با توجه به آنچه که از روایات به دست می آید می توان گفت که قرض دادن به مومن امری مشروع و پسندیده است. البته ظاهر بعضی روایات که در مورد قرض گرفتن وجود دارد، دال بر این است که «قرض گرفتن» امر پسندیده ای نیست.
در پس قرض دادن چه انگیزه ای وجود دارد؟
از آنجا که قرض دهنده برای مدتی از تصرف مال خود چشم پوشی می کند و در مقابل هم توقع دریافت هیچ گونه سودی ندارد، لذا اولین سوالی که در ذهن می آید این است که انگیزه این رفتار اقتصادی چیست؟
با توجه به مضامین روایات اخذ هر گونه مبلغی فراتر از اصل مال، اگر چه با عناوینی همچون کارمزد، خسارت تاخیر تادیه و جبران کاهش ارزش پول باشد که از جهت حقوقی و فقهی نیز هیچ مشکلی ندارد، قرض را از قرض الحسنه دور می نماید
انگیزه های احتمالی قرض دهنده عبارتند از:۱- پاداش اخروی ۲- کسب اخلاق پسندیده (دوری از بخل) (مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول، ج ۱۹، ص ۴۲۴، ح ۴۷) ۳- تعاون و همیاری (قبانچی، حسین السیدعلی، شرح رساله الحقوق، اسماعیلیان، ج ۲، ص ۲۷۰) ۴- پس انداز ۵- کسب جایزه.
انگیزه اول صرفا اخروی و انگیزه دوم و سوم معنوی و انگیزه چهارم و پنجم صرفا مادی است، اما در مورد قرض گیرنده همچنان که گفته شد، قرض گرفتن یک امر ناپسندی است، مگر آنکه در جهت رفع یکی از نیازهای ضروری [تکوینی همچون نیاز به مسکن یا ازدواج، تشریعی مانند حج و یا اجتماعی مانند رعایت شان فرد در جامعه] از آن استفاده شود.
با توجه به مطالب فوق دو مشخصه مهم قرض الحسنه یعنی «داشتن انگیزه معنوی یا اخروی برای قرض دهنده» و نیز «صرف آن در جهت رفع نیاز ضروری قرض گیرنده» نمایان می شود.
علاوه بر این، باید در نظر داشت که با توجه به مضامین روایات اخذ هر گونه مبلغی فراتر از اصل مال، اگر چه با عناوینی همچون کارمزد، خسارت تاخیر تادیه و جبران کاهش ارزش پول باشد که از جهت حقوقی و فقهی نیز هیچ مشکلی ندارد، قرض را از قرض الحسنه دور می نماید.
مصداق قرض ممنوع و ناپسند
از مصداق های قرض ممنوع و ناپسند در روایات این است که انسان برای برآوردن نیاز غیر ضروری قرض کند و قرض به گونه ای بر او غلبه کند که اطمینان داشته باشد نمی توان آن را ادا کند.
قرض الحسنه
رابطه صدقه دادن و قرض الحسنه چیست؟
در هر دو نوعی تعاون و یاری و ایثار و از خود گذشتگی مشاهده می گردد. هر دو ابزارهایی جهت رفع نیاز نیازمندان می باشند.
نیازمندان به دو قسم تقسیم می شوند، گروه اول افرادی هستند که امید به باز پرداخت در وقت معین را ندارند. گروه دوم افرادی می باشند که به دلیل برخورداری از بعض امکانات، اطمینان به باز پرداخت دارند. فرهنگ اسلامی قرض الحسنه را بهترین ابزار در مورد گروه دوم می داند. مطابق آنچه در روایات ذکر شده است قرض الحسنه در رفع فقر حقیقی و پنهان جامعه مناسب ترین ابزار است. (ابراهیمی، محمدحسین، ربا و قرض، ص ۱۲۶)
پیش بینی مرجع تقلید در رابطه با فقر
نکته ای قابل تأمل…
در اوایل انقلاب، قرض الحسنه ها خیلی زیاد بود. امّا بعضی رفتند، پول هایشان را از قرض الحسنه ها برداشتند و در بانک ها برای سود دهی گذاشتند و توجیه هم کردند که از سودش بر می داریم، به دیگران می دهیم، از همان آن زمان بود که این کارها شروع شد و این مطالب به وجود آمد.
آیت الله العظمی بهجت فرمودند:از این به بعد فقر در جامعه زیاد می شود و همان هم شد.
قرض دادن، به نوعی معامله کردن با خدای خود است
در آیاتی از قرآن کریم به قرض اشاره شده است و در تمامی آیاتی که به قرض اشاره شده، طرف قرض خداوند متعال است و در هیچ یک از آنها گفته نمی شود که قرض به شخصی داده شود، بلکه همه آیات به قرض دادن به خدا اشاره دارند و دلیل این امر آن است که قرض الحسنه با کیفیتی که گفته شد، جز با نیت الهی و برای رضای خدا صورت نمی گیرد، زیرا هیچ سود مادی در آن در نظر گرفته نمی شود.
کلام خدا در مورد قرض دادن وقرض الحسنه
در آیه ۱۱۱ سوره توبه به صراحت ذکر شده است که خداوند اموال و جان های انسان ها را در مقابل بهشت معامله می کند و در آیاتی که به قرض اشاره شده است، عملاً گفته می شود کسی که قرض می دهد، در حال معامله با خداست.
بر اساس آیه شریفه «مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (حدید/۱۱)، گیرنده قرض خداست و علت آن روشن است.
در تمامی آیاتی که به قرض اشاره شده، طرف قرض خداوند متعال است و در هیچ یک از آنها گفته نمی شود که قرض به شخصی داده شود، بلکه همه آیات به قرض دادن به خدا اشاره دارند و دلیل این امر آن است که قرض الحسنه با کیفیتی که گفته شد، جز با نیت الهی و برای رضای خدا صورت نمی گیرد، زیرا هیچ سود مادی در آن در نظر گرفته نمی شود
در آیه دیگری از سوره حدید تقریباً همین معنا مطرح شده است:«إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (حدید/۱۸).
در سوره بقره آمده است که «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً وَاللّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» (بقره/۲۴۵).
مورد دیگر در سوره مائده آمده است که «وَلَقَدْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا وَقَالَ اللّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَهَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاهَ وَآمَنتُم بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَّأُکَفِّرَنَّ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَلأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ فَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ» (مائده/۱۲).
در سوره تغابن نیز قرض الحسنه مورد اشاره قرار گرفته است. در این آیه آمده است که «إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ» (تغابن/۱۷).
در آیه دیگری آمده است که «…وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (مزمل/۲۱).
جالب است که در تمام این موارد، صحبت از معامله با خداست.
در آیه شریفه «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُوْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّهَ …» (توبه/۱۱۱) به صراحت ذکر شده است که خداوند اموال و جان های انسان ها را در مقابل بهشت معامله می کند.
در آیاتی که به قرض اشاره شده است، عملاً گفته می شود کسی که قرض می دهد، در حال معامله با خداست، زیرا عملاً سودی از اشخاص نمی گیرد.
