بهتر آنکه جاهلان امر به معروف نکنند!

اسلام یا به عبارت بهتر دین و دینداری همیشه از جانب جاهلان  در خطر بوده است. برخی از این افراد که به زعم خویش دغدغه دین و صیانت از دین دارند، با جهالت و نابخردی های خویش دست به انجام اعمالی می زنند که به گمان خویش به پیشبرد معنویت و اسلام در جامعه کمک می کند حال آنکه با دستان خویش تیشه به ریشه اسلام می زنند.

اینان نادانانی هستند که با جهل خود به چاه افتاده و عده کثیر دیگری را نیز با خود به قعر چاه می برند.

پیغمبر فرمود: «خدا به بندگانش چیزى بهتر از عقل نبخشیده است، زیرا خوابیدن عاقل از شب بیدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است.» (اصول کافی ترجمه مصطفوی ج۱)‏

یکی از قوانین و چهارچوب های اسلام برای صیانت و حفظ ارکان دین، امر به معروف و نهی از منکر است، این امر خطیر شرایط  ویژه ای دارد که برای عامل آن، آگاهی از این شرایط از اهم واجبات است و تخطی و سهل انگاری در اِعمال آن خسارات جبران ناپذیری با خود به همراه داشته و ممکن است نتیجه ای معکوس دهد.

امر به معروف ویژگی بهترین امت ها

قرآن مجید، مسلمانان را تنها به دلیل بر پا داشتن «امر به معروف و نهى از منکر»، بهترین امّتْ  معرّفى مى کند: «کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ (آل عمران، آیه ۱۱۰) شما، بهترین امّتى هستید که براى مردم، پدیدار شده اید: به کار پسندیده، فرمان مى دهید و از کار ناپسند، باز مى دارید».

این سخن، بدین معناست که موضوع امر به معروف و نهى از منکر، اساسى ترین نقش را در امتیاز یافتن امّت اسلامى از سایر امّت ها دارد.

بنابراین، اصلى ترین معیار شناخت جامعه اسلامى از نظر قرآن، حضور جدّى دو عنصر «امر به معروف» و «نهى از منکر» در جامعه است اما باید توجه داشت که این امر خطیر مزین به مراحل و شرایطی است.

یکی از شرایط امر به معروف آن است که در امر و نهی او مفسده و ضرری نباشد. در روایت است که پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله در این باره مى فرماید: مَن کانَ آمِرَا بِمَعروفٍ فَلْیَکُن أمْرُهُ ذلِکَ بِمَعروفٍ. کسى که امر به معروفى مى کند، باید این کار را با شیوه مناسبى انجام دهد. چه بسا مومنانى که از رفتارى زشت در جامعه مى رنجند و بنابر وظیفه دینى، نهى از منکر مى کنند؛ ولى رفتار خودِ آنان در نهى از منکر، بسیار زشت و ناپسند است. (تفسیر قرآن ناطق، محمد محمدی ری شهری)

شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی می فرمایند: بهتر اینکه ما جاهل ها امر به معروف و نهی از منکر نکنیم. چه منکرها که‏ به نام امر به معروف و نهی از منکر به وجود نیامد. آگاهی و بصیرت‏ می‏خواهد، خبرت می‏خواهد، دانایی، روانشناسی و جامعه شناسی‏ می‏خواهد تا انسان بفهمد که چگونه امر به معروف و نهی از منکر کند، یعنی‏ راه معروف را تشخیص بدهد، ببیند معروف کجاست، منکر را تشخیص بدهد، ریشه منکر  را به دست بیاورد.

لهذا ائمه دین فرموده‏اند: جاهل بهتر است امر به‏ معروف و نهی از منکر نکند. چرا؟ «لانه ما یفسده اکثر مما یصلحه» چون جاهل هنگامی که امر به معروف و نهی از منکر می‏کند، می‏خواهد بهتر کند بدتر می‏کند. و چقدر در این زمینه مثال ها زیاد است.

اولین مرحله امر به معروف و نهى از منکر، واکنش منفى، به منظور تنبیه دیگران و بازداشتن آنها از بدی ها، و واداشتن به خوبی هاست.

پس از آن نوبت به موضع‌گیری هاى مثبت به وسیله زبان مى‌رسد. البته هر کس آمادگى بیشترى براى امر به معروف و نهى از منکر در مراحل گوناگون آن داشته باشد، از ایمان کامل ترى برخوردار است.

به تعبیر دیگر میزان ارزش دینى و کمال افراد، به درجه آمادگى آنها براى انجام این وظیفه بستگى دارد.

امر به معروف و نهى از منکر با زبان ضوابطى دارد که در فقه بیان شده است. از آن جمله:

باید ملاحظه مراتب بشود و تا وقتى که با ارشاد، اثر مطلوب حاصل مى‌شود، نوبت به تندى نمى‌رسد.

اگر در برخى از مراتب امر و نهى با زبان باعث اذیت کمترى مى‌شود، و تاثیر لازم نیز در آن وجود دارد، به همان مقدار باید بسنده کرد.

پس از امر به معروف و نهى از منکر با زبان، نوبت به اقدام عملى و گاه اعمال قدرت مى‌رسد که از این روش ها به ترتیب مى‌توان استفاده کرد: فاصله انداختن بین فاعل و فعل منکر، تصرف و دخالت در کارى که انجام مى‌دهد، از بین بردن ابزار فساد و گناه، گناهکار را در تنگنا قرار دادن، جلوگیرى از خروج او از محلى، تنبیه بدنى، مجروح کردن و یا کشتن.

توجه توجه:

البته در دو مرحله اخیر، حتماً اجازه فقیه جامع الشرایط لازم است. (امر به معروف و نهی از منکر در قرآن، محمد سروش)

در شرایط آمر به معروف و ناهی از منکر آورده اند که برنامه اش می بایست بر اساس رحم و شفقت قرار گیرد که امر به معروف و نهی از منکر با غلظت و تندی نتیجه خوبی در بر نخواهد داشت.(عرفان اسلامی تفسیر مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، ج۱۱)

واعظ اگر چه امر به معروف واجب است، طوری بکن که قلب گنهکار نشکند

هم درشتی باید باشد و هم مهربانی، مثل رگزن که هم جراحی‏ می‏کند و هم مرهم می ‏نهد.

و سخن آخر از زبان شهید مطهری که فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر یعنی چه؟

یعنی همدردی، همبستگی، همکاری، همگامی، تعرف (شناسائی)، آگاهی و قدرت.

آنکه روز اول این‏ اصل را طرح کرد، برای این طرح کرد که می‏دانست دینش دین اجتماعی است، دین فردی نیست. آنها که یک عمر در دیرها و صومعه ‏ها زندگی کردند، امروز دارند متشکل می‏شوند، همبستگی و همدردی پیدا می‏کنند، ما که دینمان دین اجتماع و زندگی، وحدت و همبستگی‏ است، به سوی انفراد و تنهائی و جدائی و تفرق گرایش پیدا کرده‏ ایم.

آنکه چنین دستوری را طرح می‏کند می‏خواهد ما ملتی آگاه باشیم، و بلکه‏ حوادثی را که در بطن روزگار مستتر و پنهان است، آینده را پیش بینی‏ کنیم، اما دریغا که ما نه تنها آینده را پیش بینی نمی‏کنیم بلکه وضع زمان خودمان را هم نمی‏فهمیم!

امام صادق علیه السلام در هزار و سیصد سال پیش فرمود: آن کس که زمان خود را درک کند، اوضاع زمان خود را بشناسد، جریانی را که در سطح و بطن زمان مستمر است‏ درک کند، در کار خود اشتباه نمی‏کند. یعنی مردم بی‏خبر از زمان خود، بی‏خبر از اوضاعی که در بطن یا سطح روزگار می‏گذرد، همیشه در اشتباهند، یعنی همیشه عوضی کار می‏کنند، به جای اینکه دشمن را بکوبند، خودشان را می‏کوبند، به جای اینکه سینه‏ دشمن را سیاه کنند، سینه و پشت خودشان را سیاه می‏کنند. و این است کارنامه ما در امر به معروف.

مریم پناهنده                  

 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث