بارزترین جنبه اجتماعی عبادت، خدمت به مردم و برآوردن نیازهای آنان است. البته این خدمت فقط در رفع مشکلات مادی خلاصه نمی شود. این توجه به خلق و رفع هم و غم آنها به قدری انسان ساز و نشان از انسانیت دارد که خداوند پیامبرش را به آن می ستاید: «به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت شما دارد و نسبت به مومنان، رئوف و مهربان است»(توبه:۱۲۸).مرحوم کلینی روایتی در کتاب شریف کافی از امام صادق(ع) نقل می کند که حقیقتاً بهت آور است. ابان بن تغلب می گوید: از امام صادق «علیه السلام» شنیدم که فرمودند: هر کس خانه خدا را طواف کند، خداوند عزّوجلّ شش هزار حسنه برای او می نویسد و شش هزار گناه از او می آمرزد و شش هزار درجه به وی عطا می فرماید و شش هزار حاجت از او برآورده می سازد.
سپس فرمودند: «گره گشایی از کار یک مومن، ده برابر این طواف فضیلت دارد!» [الکافی، ج ۲، ص ۱۹۴]نظیر این روایت، در کتب روایی فراوان یافت می شود و حاکی از جایگاه ویژه و بی نظیر خدمت به خلق خدا، در تعالیم دینی است.اهل معرفت و اولیای الهی ارزش و فضیلت خدمت رسانی به مخلوقات را درک می کنند و از این جهت، اگر یک شبانه روز خدمت به خلق خدا نکنند، گویا گم کرده ای دارند. حتی مثلاً اهل دل، هنگام بارش برف و باران، نگران حیوانات در بیابان و مورچه ها هستند که گرسنه و بی سرپناه نشوند، چه رسد به انسان ها.امیرالمومنین «علیه السلام» در راه، به یک پیرمرد مسیحی برخوردند که گدایی می کرد. آن حضرت تعجب کردند و معنای تعجب ایشان این است که به او رسیدگی کردند و او را از گدایی نجات دادند. امّا بعد فرمودند: وقتی جوان بود از جوانی او کار کشیدید و حالا کار رسیده به جایی که گدایی می کند؟[ تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۲۹۲] معصومین «علیهم السلام» تا این اندازه به فکر اهل کتاب بودند، چه رسد به فکر مسلمانان.قرآن می فرماید «تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ» مائده/۲ واجب است که در کارهای خیر به یکدیگر کمک کنید. قرآن می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ» بقره/۱۹۵ خدا احسان شدگان را دوست می دارد و چقدر خوب است که انسان محبوب خدا باشد. مادر به دخترش کلی جهیزیه می دهد تا داماد و خانواده اش خشنود و راضی باشند یا زن کلی زحمت می کشد تا مهمان از غذا و پذیرایی راضی باشد و اگر می خواهیم خدا راضی باشد، خدا می فرماید: به همدیگر خدمت کنید تا خدا دوستتان داشته باشد. پیامبر(ص) فرمود: اگر می خواهید خدا به شما کمک کند شما هم کمک مردم باشید. «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی عَوْنِ الْمُوْمِنِ مَا کَانَ الْمُوْمِنُ فِی عَوْنِ أَخِیهِ الْمُوْمِنِ»(ثواب الأعمال، ص ۱۳۵) اگر دیدید وضع مالی خودتان خراب است صدقه بدهید هر چند ندارید چون اگر می خواهید کارتان راه بیفتد کار دیگران را راه بیندازید. روایت داریم قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه: «مَنْ قَضَی لِأَخِیهِ الْمُوْمِنِ حَاجَهً کَانَ کَمَنْ عَبَدَ اللَّهَ دَهْراً»(بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۰۲) کسی به دیگری خدمت کند «کَمَنْ عَبَدَ اللَّهَ دَهْراً» یعنی مثل کسی است که عمری خدا را بندگی نماید. حدیث دیگری «إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً فِی الْأَرْضِ یَسْعَوْنَ فِی حَوَائِجِ النَّاسِ هُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ» (کافی، ج ۲، ص ۱۹۷) یعنی اگر کسی به مسلمانان خدمت کند در روز قیامت در امان است.
حدیث دیگر داریم که (کالمجاهد فی سبیل الله) یعنی کسی که به مردم خدمت کند مثل مجاهد فی سبیل الله است. حدیث دیگر داریم (المومن، ص ۵۴) خداوند در پل صراط قدم های او را بر روی پل صراط ثابت می کند. حدیث دیگر داریم قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه: (قرب الإسناد، ص ۵۶) یعنی تو که مشکلات دیگران را حل کردی خداوند مشکل تو را حل خواهد کرد و خوشا به حال این افراد. امام حسین (علیه السلام) می فرماید: وقتی کسی می آید و از تو کمک می خواهد این نعمت خداست که در خانه تو را زده است پس خلق خود را تنگ نکن. قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام (کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۹) یعنی حاجت های مردم نزد شما از نعمت های خداست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «کسی که هر روز به امور مسلمانان همّت نگمارد، مسلمان نیست.»( اصول الکافی،ج ۳، ص ۲۳۸).از حضرتش درباره محبوب ترینِ بندگان نزد خداوند، سوال شد، فرمودند: «محبوب ترین بندگان نزد خداوند، آن کسی است که سودش بیشتر به مردم برسد» .( همان: ص ۲۳۹).خدمت به خلق خدا، به اقسامی منقسم می شود که به شرح برخی از آن اقسام می پردازیم: قسم اوّل: بر اساس بیان نورانی قرآن کریم که می فرماید: «وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُونَ»، هر کسی باید به اندازه وسعش، از آنچه دارد، به دیگران هم در خوراک، پوشاک، مسکن و ازدواج، کمک کند.
اقسام خدمت به خلق خدا
خدمت به خلق خدا، به اقسامی منقسم می شود و در ادامه به شرح برخی از آن اقسام می پردازیم:قسم اوّل: بر اساس بیان نورانی قرآن کریم که می فرماید: «وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»، هر کسی باید به اندازه وسعش، از آنچه دارد، به دیگران هم در خوراک، پوشاک، مسکن و ازدواج، کمک کند. یعنی اگر می تواند، باید شام شب به یک فقیر بدهد و یا بالاتر اینکه اگر می تواند، باید جهیزیه یک دختر را تأمین کند یا خانه برای ازدواج یک زوج تهیه کند و بالأخره اگر می تواند باید یک درمانده را از درماندگی نجات دهد و اگر توان هیچ کمکی ندارد، باز هم به اندازه توان، حتی به اندازه یک دانه خرما باید به دیگران کمک کند: [ الطلاق / ۷]بر اساس این آیه شریفه، هرکس به هر اندازه که می تواند باید انفاق کند. اسلام از مسلمانان می خواهد که به همان اندازه که به خانه، زندگی و رفاه و ازدواج دختر و پسر خود می اندیشند، به فکر دیگران هم باشند.
یعنی مسلمان واقعی و شیعه حقیقی کسی است که فرقی بین پسر و دخترش و پسر و دختر همسایه نگذارد.قسم دوم: قسم دوّم، گره گشودن از کار مردم است. این اگر از قسم اوّل مهم تر نباشد، کم تر نیست. گره گشایی می تواند با مال یا با زبان یا با قدم و یا با قلم انسان صورت پذیرد و همه صور آن لازم، مفید و مطلوب است. مثلاً انسان ببیند دیگری چک دارد و اگر نتواند مبلغ آن را بپردازد، آبرویش می رود؛ زندان می رود یا مشکلات دیگری پیدا می کند. در این هنگام، باید گره کار این شخص را باز کند. اگر می تواند باید با طلبکار صحبت کند و از او مهلت بگیرد، وگرنه هرکاری می تواند باید انجام دهد که مشکل آن شخص حل شود. این قسم از قانون مواسات را نیز به صورت جدّی از مسلمانان و به ویژه شیعیان خواسته اند.ابان بن تغلب نقل می کند که در خدمت امام ششم حضرت صادق(ع) در خانه خدا طواف می کردم. یک نفر مرا صدا کرد و من جواب او را ندادم، در دور دوّم طواف مجدداً مرا صدا کرد و پاسخ او را ندادم. امام صادق(ع) فرمودند: مگر تو را صدا نمی زند؟ گفتم آری یابن رسول الله! گفتند: شیعه است؟ گفتم: آری شیعه است و از من درخواستی دارد. فرمودند: چرا درخواست او را اجابت نمی کنی؟ عرض کردم یابن رسول الله! درخدمت شما مشغول طواف هستم. فرمودند: طواف را رها کن و به سوی او برو.[ الکافی، ج ۲، ص ۱۷۱].بنابراین همه وظیفه دارند گره گشای مشکلات همدیگر باشند و کوتاهی در این زمینه، کفر عملی و گناه بزرگی است، ولی گناه بزرگ تر و مصیبت دردناک تر آن است که انسان، گره روی گره دیگران بیندازد. چنین کسی و فرزندان او بعید است عاقبت به خیر شوند و سقوط آنان حتمی است.قسم سوم: قسم سوّم قانون مواسات که بسیار حائز اهمیّت است، احترام به شخصیّت انسان ها است. همه انسان ها شخصیّت دارند و ما باید همین طور که برای خود شخصیّت قائلیم، برای دیگران هم شخصیّت قائل باشیم و مواظب باشیم که بی احترامی به کسی نکنیم.
بی احترامی به دیگران، گاهی منجر به مفاسد عجیبی می شود که جبران ناپذیر است. زن و شوهر، باید در خانه احترام همدیگر را حفظ کنند، مخصوصاً در حضور فرزندان باید برای یکدیگر احترام بیشتری قائل باشند. اهانت، تحقیر، کوبندگی و کلمات رکیک نباید در زبان آدمی باشد، چه در خانه و با اعضای خانواده و چه هنگام معاشرت با مردم کوچه و بازار. زبان انسان اگر نیش و کنایه داشته باشد و به دیگران آزار برساند، در قیامت، مثل مار دچار او می شود. زبان رکیک انسان را به جایگاه پستی می رساند و حتی او را از صف مسلمانان جدا می سازد.قسم چهارم: قسم چهارم از قانون مواسات که مهم تر از اقسام قبلی است، دفاع از دیگران می باشد.
مسلمانان وظیفه دارند از جان، ناموس و آبروی یکدیگر دفاع کنند. هنگامی که یک مسلمان در جلسه ای حضور دارد و مشاهده می کند غیبت کسی شروع می شود، واجب است از او دفاع کند و واجب است که مانع ادامه غیبت شود، و الاّ گناه همان غیبت کننده را دارد. از نظر همه فقها، فرقی بین غیبت کننده و آنکه غیبت را می شنود و دفاع نمی کند نیست. اگر نمی خواهد غیبت بشنود، باید دفاع کند و اگر نمی خواهد یا نمی تواند دفاع کند، لاأقل باید ناراحت شود.دفاع از ناموس مردم، دفاع از جان مردم و مهم تر از آن دو، دفاع از آبروی مردم نیز واجب است. آبروی مردم خیلی مهم است و مسلمان باید علاوه بر آنکه خودش باعث آبروریزی دیگران نمی شود، از آبروریزی اشخاص دیگر نیز جلوگیری کند.
زهرا اجلال
