اعتماد به پیامبر (ص) و مؤمنان نیز می‌تواند در راستای اعتماد به خدا باشد و نیز اعتماد عرفی و عادی به انسان‌هایی که در جامعه وجود دارند، منافاتی با اعتماد به خدا ندارد، بلکه آن اعتمادی به دیگران مذموم است که انسان از نقش خدا در زندگی‌اش غافل شده و دیگران را همپای خدا تصور کند.
پرسش
آیا در آموزه‌های دینی آمده است که به هیچ کس غیر از خدا اعتماد نکنید؟ اگر چنین است، لطفاً کمى در باره آن شرح دهید.
آیاتی از قرآن بیانگر آن است که نباید به غیر خدا اعتماد کرده و تنها باید به او توکل کرد. لطفاً کمی در باره این موضوع توضیح دهید؟
پاسخ اجمالی
در تعالیم و آموزه‌های دین اسلام فراوان توصیه شده است که به غیر خدا تکیه نکنید؛ چرا که همه خیرات و خوبی‌ها به دست او است: «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْر إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ»؛ [۱]بگو: بارالها! مالک حکومت‌ها تویى به هر کس بخواهى، حکومت می‌بخشى و از هر کس بخواهى، حکومت را می‌گیرى هر کس را بخواهى، عزت می‌دهى و هر کس را بخواهى خوار می‌کنى. تمام خوبی‌ها به دست تو است، تو بر هر چیزى قادرى.
در این آیه خداوند رسول گرامى (ص) خود را امر می‌کند به این‌که به خدایى پناهنده شود که تمامى خیر‌ها به طور مطلق به دست او است و قدرت مطلقه مخصوص او است.
جمله «بِیَدِکَ الْخَیْرُ» با توجه به الف. و لام استغراق در «الخیر» و مقدم شدن خبر بر مبتداء -، زیرا بیدک الخیر فرمود:، نه الخیر بیدک – نشان می‌دهد که تمام برکات و خوبی‌ها، در دست خدا است؛ لذا با توجه به این نکته، در آیات و روایات فراوانی اشاره شده است که نباید جز به خدا به فرد دیگری تکیه و اعتماد کرد.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُکَ وَ لا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظَّالِمینَ»؛ [۲]و جز خدا، چیزى را که نه سودى به تو میرساند و نه زیانى، مخوان! که اگر چنین کنى، از ستم‌کاران خواهى بود.
همچنین در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون»؛ [۳]و بر ظالمان تکیه ننمایید، که موجب می‌شود آتش شما را فرا گیرد و در آن حال، هیچ ولىّ و سرپرستى جز خدا نخواهید داشت و یارى نمیشوید!
امام باقر (ع) در همین راستا می‌فرماید: «لَا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیجَهً فَلَا تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ فَإِنَّ کُلَّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ وَ قَرَابَهٍ وَ وَلِیجَهٍ وَ بِدْعَهٍ وَ شُبْهَهٍ مُنْقَطِعٌ إِلَّا مَا أَثْبَتَهُ الْقُرْآنُ»؛ [۴]به جز خدا پشت و پناهى نگیرید که مؤمن نخواهید بود. هر نسبت و پیوند و خویشاوندى و پشت و پناه و بدعت و شبههاى منقطع و نابود است، مگر آنچه را که قرآن آن‌را اثبات کرده باشد.
بنابر این، از آن‌جا که همه جهان هستی از آن خدا است؛ لذا باید بر او توکل و اعتماد نمود: «وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون»؛ [۵]و از آن خدا است نهان آسمان‌ها و زمین و به او بازگردانده می‌شود همه کارها. او را بپرست و بر او توکل کن که پروردگارت از آنچه به جاى می‌آورید غافل نیست.
مشابه آنچه در آیات فوق و برخی آیات دیگر بیان شده، در روایاتی که از پیشوایان دینی به ارث رسیده، نیز تکرار شده است.
با این وجود، باید به این نکته نیز توجه داشت که اعتماد به پیامبر (ص) و مؤمنان نیز می‌تواند در راستای اعتماد به خدا باشد و نیز اعتماد عرفی و عادی به انسان‌هایی که در جامعه وجود دارند، منافاتی با اعتماد به خدا ندارد، بلکه آن اعتمادی به دیگران مذموم است که انسان از نقش خدا در زندگی‌اش غافل شده و دیگران را همپای خدا تصور کند.
